Ιστορικές φωτογραφίες της Πάτμου (1912)

Ιστορικές φωτογραφίες της Πάτμου: Giuseppe Gerola (18-19 Ιουνίου 1912). Επιμέλεια, κειμενολεζάντες: Κωνσταντία Κεφαλά, αρχαιολόγος. Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου. Ρόδος, 2020.

Ο Ιταλός αρχαιολόγος Giuseppe Gerola, αμέσως μετά την κατάληψη της Δωδεκανήσου από την Ιταλία, έλαβε εντολή από το Υπουργείο Παιδείας της χώρας του να μεταβεί στα Δωδεκάνησα, προκειμένου να διενεργήσει αρχαιολογική έρευνα.
Στην Palmosa (όπως ο ίδιος την αποκαλεί) παρέμεινε για δύο μόλις ημέρες, στις 18 και 19 Ιουνίου του 1912. Παράλληλα με την καταγραφή των μνημείων, ο G. Gerola απαθανάτισε με τον φωτογραφικό φακό του όχι μόνο το νησιωτικό τοπίο αλλά και την καθημερινή ζωή των κατοίκων. Τις γυάλινες φωτογραφικές πλάκες, που αποτελούν πολύτιμο εργαλείο για τη σύγχρονη έρευνα, διαχειρίζεται η Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.

Στην πλώρη του καραβιού, η ιταλική σημαία κυματίζει. Ευθυγραμμισμένες στην άκρη του λιμανιού στέκουν οι αποθήκες πλάι στην εκκλησία του Άι Φωκά. 

Για τον ανήσυχο ερευνητή, η μία πλευρά του ιερού συγκροτήματος, από τον δρόμο, δεν ήταν αρκετή. Περπάτησε έξω από το μονοπάτι, για να καταφέρει να απαθανατίσει από τη βόρεια πλευρά του το ιερό συγκρότημα του Σπηλαίου και τη σκάρπα που στηρίζει τον ναό της Αγίας Άννας. Στην ψηλότερη κορυφή προβάλλει η Αγία Βαρβάρα και ακόμα πιο πάνω ο Άγιος Θωμάς και ο, χαμένος πια, ανεμόμυλος της δυτικής πλευράς του οικισμού της Χώρας με τη φτερωτή του.

Μοναδικό τεκμήριο του πύργου του μοναστηριού στο "Περιβόλιον του ψάλτου" στη Σκάλα, η φωτογραφία απεικονίζει τον λεγόμενο πύργο του "Πούλου", από το επώνυμο της οικογένειας που τον κατοικούσε τελευταία. Κάποια χρόνια αργότερα, το ενδιαφέρον αυτό κτήριο με τον φρουριακό χαρακτήρα κατεδαφίστηκε.

Το βλέμμα του φωτογράφου έλκεται από μια παρέα γυναικών που αποσπερίζουν καθισμένες καταγής στη δυτικότερη και νεώτερη γειτονιά της Χώρας, το Νιοχώρι. 

Ο φακός έχει μετακινηθεί τώρα στην ανατολική παρυφή του οικισμού της Χώρας, στην περιοχή των Μύλων. Σε πρώτο πλάνο απεικονίζεται ο τρίτος στη σειρά ανεμόμυλος, με χαλασμένη τότε την ξύλινη οροφή του. Λίγο πιο κάτω φαίνεται το αρχοντικό Μανιά. Στο βάθος τα σπίτια των καραβοκύρηδων αγναντεύουν το πέλαγος. Το βλέμμα του επίμονου θεατή θα παρατηρήσει ψηλά στο μοναστήρι το παλιό καμπαναριό κι αριστερά τον θόλο με τα κεραμίδια και το καμπαναριό του Χριστού της Δημαρχίας.

Στα μισά του λιθόστρωτου δρόμου που διασχίζει κατά μήκος τη Χώρα, στη γειτονιά την ονομαζόμενη "του Κονόμου", μια ομάδα παιδιών και δυο ενήλικες ακινητοποιούνται. Το στιγμιότυπο δεν θα μπορούσε να έχει καλύτερο σκηνικό από τις πέτρινες όψεις των αρχοντικών, αλλού ανεπίχριστες κι αλλού σοβατισμένες ή με βαθιά αρμολογήματα.

Στην πλακόστρωτη αυλή του μοναστηριού της Ζωοδόχου Πηγής, με τις χαρακτηριστικές επάλξεις στην απόληξη των τοίχων, τρεις καλόγριες στέκονται με συστολή στην άκρη για να διευκολύνουν τη λήψη. Οι δυο κυλινδρικές κολώνες της αυλής στήριζαν τα αναρριχητικά φυτά, δημιουργώντας μια φυσική πέργκολα.

Καθισμένος στο πεζούλι της "τζαφάρας", ψηλά, ένας λευκοντυμένος, κομψός κύριος μοιάζει να στήνεται για μια αναμνηστική φωτογραφία. Η φυσιογνωμική του ομοιότητα με φωτογραφικά πορτραίτα του G. Gerola δημιουργεί υποψίες και οδηγεί στην υπόθεση να πρόκειται για τον ίδιο τον ερευνητή. Χαμηλότερα ξεχωρίζει ένας ναύτης της συνοδείας του. Αριστερά, στην πόρτα της αυλής, σαν σκιά, ένας καλόγερος παρακολουθεί.

Ο Κων/νος Τσιρπανλής καταγράφει τις αναμνήσεις του από την Πατμιάδα Σχολή

ΤΣΙΡΠΑΝΛΗΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ, Προσωπικά βιώματα – μαρτυρία μιας ζωής. Από το οδοιπορικό μου. Α΄ τόμος: Νίσυρος, Κως, Πάτμος, Πατμιάδα (1947-1951). Αθήνα/Νέα Υόρκη, 2002-2003, σελ. 180. 

Σεπτέμβριος 1947, μαζί με τον πατέρα μου επιβιβαζόμαστε στο καράβι ΗΛΙΟΥΠΟΛΙΣ από την Κω για Πάτμο. Βγαίνοντας στη μικρή αποβάθρα της Σκάλας ρωτήσαμε "πώς θα πάμε στη Σχολή;" Η απάντηση ήταν άμεση: "μ' ένα απ' αυτά τα ζωντανά τετράποδα ταξί" (που ἠταν κατά μήκος του λιμανιού). Βάλαμε το μπαουλάκι μου πάνω στο ένα γαϊδουράκι κι ανεβήκαμε εγώ κι ο πατέρας μου σε ένα άλλο και ξεκινήσαμε ν' ανηφορίζουμε προς το Σπήλαιο της Αποκάλυψης. Μετά από μιάμιση ώρα (ίσως και περισσότερο, δεν θυμάμαι τώρα ακριβώς) φθάσαμε στην "κάτω είσοδο" της παληάς Πατμιάδας (όπου ήταν και ο μετέπειτα δικός μου κοιτώνας). Εκεί μας περίμενε ο ιεροπρεπής και φιλόστοργος πατήρ Ιερεμίας Βάστας για να μας παρουσιάσει στον Σχολάρχη Αρχιμ. Μελέτιο Γαλανόπουλο.
Ο Μελέτιος Γαλανόπουλος ήταν ο πρώτος μεταπολεμικώς διορισμένος σχολάρχης στα Δωδεκάνησα και ο πρώτος Έλλην κρατούμενος στο ΝΤΑΧΑΟΥ, από όπου είχε επιστρέψει σώος, αλλά με το γερμανικό σύνδρομο της υπεραυστηρότητας, αφού καταγόταν από την Σπάρτη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το σύνθημά του: "Ὡς στρατιώται της Εκκλησίας οφείλετε εκ παίδων να σκληραγωγηθήτε". Έτσι, απ' τα χαράματα και πριν ξημερώσει ξυπνούσαμε κάθε μέρα και πριν απ' το πρωινό και τον εκκλησιασμό, μας καλούσε μ' εκείνη την εκκωφαντική σφυρίχτρα του σε πραγματικά στρατιωτικά γυμνάσια, δηλαδή τροχάδην σκαρφαλώνοντας απάνω στις βραχώδεις βουνοπλαγιές και στις πετρώδεις βουνοκορφές μεταξύ της παληάς Πατμιάδας, Χώρας και Σκάλας. Είχε δε και τον "βοηθό" του, το Κωστιό, που σαν "κέρβερος" αστυνόμευε και κατέδιδε κάθε απουσία ή παράβαση των μαθητών.

Ο πρώτος και μόνος μαθητής της Πατμιάδας που φορούσε μακρύ παντελόνι ήμουν εγώ. Ήμουν κι ο πιο νοικοκύρης. Αφού με πείραζαν οι συμμαθητές μου, λέγοντας "εσένα έπρεπε να σε κάνει ο θεός νοικοκυρά, να κρατάς σπίτι"! Ο Σχολάρχης με θεωρούσε υπόδειγμα μαθητή και πειθαρχίας. Πάντα με έφερνε ως παράδειγμα: "τον Τσιρπανλή να μιμείσθε και στην καθαριότητα και στην επίδοση της γραμματικής"! Στην Πατμιάδα έμεινα τρία χρόνια. Ήμουν αριστούχος μαθητής. Είχα σε όλα τα μαθήματα 10 εκτός από τα μαθηματικά και την έκθεση που είχα 9. Όπως με χαρακτήριζε ο καθηγητής μου Άγγελος Παντελιός, ήμουν σουρεαλιστής, δηλαδή ιδεολόγος, και όχι πραγματιστής. Μου άρεσε ο ιδεατός κόσμος του Πλάτωνα ...

Οι βασιλείς εις την ελληνικήν Δωδεκάνησον (1948)

 

Η Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα

ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, Η Δωδεκάνησος υπό ιταλοκρατίαν. Βραβείον ιστορικού διαγωνισμού Υπουργείου Προεδρείας Κυβερνήσεως απονεμηθέν παρά της Ακαδημίας Αθηνών. Αθήναι, 1958, σελ. 128+περιεχόμενα.

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ-ΚΑΣΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, Το χρονικόν της Ιταλοκρατίας της Ρόδου. Αθήναι, 1973, σελ. 282.

ΑΛΙΠΡΑΝΤΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ, Διαταγές Στρατιωτικών Διοικήσεων –Ιταλική κατοχή 1941-1943. Προέρχονται από τα επίσημα Αρχεία των Ιταλικών Διοικήσεων Ρόδου, Σύρου και Πάρου. Αθήνα, 1993, σελ. 239.

ΣΑΜΑΡΚΟΣ ΜΙΧΑΗΛ, Λέρος, η Μάλτα του Αιγαίου. Χρονικό 1912-1948. Β΄έκδοση. Εκδίδεται από την Ειδική Ολοκληρωμένη Δράση Λέρου. Αθήνα, 2001, σελ. 378. 

La politica culturale del fascismo nel Dodecaneso. Atti del Convegno – Padova, 16-17 novembre 2007. A cura di Massimo Peri. Esedra editrice. Padova, 2009, p. 222.

Ναυκράτιος Τσουλκανάκης, Η Ιερά Αποκάλυψη Πάτμου

ΤΣΟΥΛΚΑΝΑΚΗΣ ΝΑΥΚΡΑΤΙΟΣ, Η Ιερά Αποκάλυψη Πάτμου. Ιστορία, θεολογία, τέχνη, τοπική παράδοση.Θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 192.

Η ζωή στην Πάτμο κάποτε όπως την απαθανάτισε ο φωτογραφικός φακός

 

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Gabriel Sélassié

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Πηγή: ΜΑΡΑΒΑ-ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΝΑ, Πάτμος. Με 200 φωτογραφίες εκτός κειμένου. Collection de l’ Institut Français d’ Athènes. Αθήνα, 1957.

Patmos, traditional architecture

IAKOVIDES CHRISTOS, Patmos, traditional architecture. Translation by Philip Ramp. Melissa Publishing House. Athens, 1990, p. 40. 

Detail of ovens in the lower level courtyard.

Plain form of ambataros kravattos, raised above the tiled floor.

Katarrachias (wooden staircase) to upper level and raised batari platform in the foreground.

Richly decorated ambataros in Kourkoulas archondiko.

Malandrakis complex: the "kalospito" space.

House of Simandiris: the "kalospito" space.

Μανόλης Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου

ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ, Εικόνες της Πάτμου. Ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Καλλιτεχνική επιμέλεια έκδοσης: Τάκης Κατσουλίδης. Εθνική Τράπεζα της  Ελλάδος. Δεκέμβριος 1977, σελ. 205. Πανόδετη έκδοση. 

Το βιβλίο αυτό είναι μια πρώτη συστηματική παρουσίαση της βυζαντινής, μεταβυζαντινής και νεοελληνικής θρησκευτικής ζωγραφικής της Πάτμου. Η ζωγραφική αυτή, έκφραση της καλλιτεχνικής ευαισθησίας, του θρησκευτικού βίου αλλά και των πολλαπλών ρευμάτων που διασταυρώθηκαν μέσα στον ελληνικό χώρο, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις της ελληνικής πολιτιστικής ιστορίας. Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο ήταν ο χώρος όπου συγκεντρώθηκαν πλήθος έργα θρησκευτικής τέχνης, και ιδιαίτερα εικόνες: εικόνες που έρχονται από την Κωνσταντινούπολη κατά τη  βυζαντινή εποχή ή που παραγγέλλονται ειδικά –κυρίως στην Κρήτη, μα και αλλού– για το μοναστήρι και τις εκκλησίες του νησιού· εικόνες που μεταφέρονται από άλλους τόπους για να διασωθούν από πολέμους και εχθρικές επιδρομές· και, μερικές, ευλαβικά αναθήματα απλών χριστιανών ή αρχόντων, που προσφέρονται στη Μονή. Έτσι, η Πάτμος έγινε από πολύ νωρίς ο τόπος όπου συγκεντρώνεται μια εξαιρετικά πλούσια συλλογή θρησκευτικών εικόνων. Ο Μανόλης Χατζηδάκης, βαθύς γνώστης των θεμάτων της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, δημοσιεύει 164 εικόνες, σε μεθοδική κατάταξη και υπομνηματισμένες, και προχωρεί στη μελέτη ορισμένων ειδικών αλλά και γενικότερων ζητημάτων που θέτουν τα ίδια τα έργα και οι συνθήκες παραγωγής τους.