Ελληνική εμπορική ναυτιλία (1453-1850). Γράφουν: Γ. Λέων, Α.
Τζαμτζής, Α. Αβραμέα, Α. Καρακατσάνη, Ν. Μισιρλή, κ.ά. Καλλιτεχνική επιμέλεια:
Τάκης Κατσουλίδης. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1972, σελ. 510+αναδιπλ.
εικόνες+1 αναδιπλ. χάρτης.
Στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου κοντά στο καμπαναριό, όλο το κάτω μέρος των τοίχων μέχρι 75 εκατοστά ύψος από το πάτωμα έχει χαραγμένα καράβια και ιππότες σε χοντρό κόκκινο σοβά. Απεικονίζονται ένα πλήθος καράβια κάθε λογής, μερικές φορές το ένα πάνω στο άλλο, γαλέρες και πολεμικά γαλιόνια, φορτηγά με τριγωνικά πανιά, λατινάδικα, γριπάρια, μικρά φορτηγά με μαζεμένα πανιά, άγκυρες, σιδερόφρακτοι ιππότες που σκοτώνουν ανθρώπους, άγιοι και δυο μακρόστενα αντικείμενα που στην κορφή του ενός ακουμπά ένα μικρό φορτηγό καράβι. Σε όλο αυτό το ζαλιστικό πλήθος και την ποικιλία υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις που μαρτυρούν ότι τα χαράγματα αυτά δεν έγιναν τυχαία και σε διάφορα χρονικά διαστήματα. Η σημαντικότερη είναι πως όλα τα καράβια ανήκουν σε τύπους που χρησιμοποιούνται τον 16ο και 17ο αι. Μία δεύτερη εξίσου σημαντική ένδειξη είναι ότι τα καράβια, ανάλογα με το αν είναι πολεμικά ή φορτηγά, έχουν χαραχθεί με διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα πολεμικά διευθύνονται προς τα αριστερά, ενώ τα φορτηγά πλέουν προς την αντίθετη κατεύθυνση, σαν να θέλουν να αποφύγουν τα πολεμικά. Τα μαζεμένα πανιά κάποιων από αυτά μας οδηγούν στην υπόθεση πως αιφνιδιάστηκαν μέσα σε λιμάνι. Οι ιππότες που σφάζουν ανθρώπους μας κάνει να σκεφτούμε ότι πρόκειται για επιδρομή Φράγκων. Χωρίς αμφιβολία ο ανώνυμος χαράκτης περιγράφει επιδρομή φράγκικων πολεμικών σε νησιωτικό λιμάνι. Το πιθανότερο είναι ότι την επιδρομή αυτή δέχτηκε το νησί της Πάτμου, αφού ανάμεσα στα καράβια είναι χαραγμένη η λέξη Πάτμος. Πραγματικά το 1659 η Πάτμος δέχτηκε την επίθεση του στόλου του Μοροζίνι (κώδικας 107 της Βιβλιοθήκης Ι. Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου). Για πρώτη φορά, όσο γνωρίζω, χάραγμα σε τοίχο εκκλησιάς ξεπερνά σε έκταση και περιεχόμενο τα όρια μιας απλής δεήσεως ή ενθυμήσεως και αποτυπώνει, με μνημειακό τρόπο και λεπτομερειακά σε μεγάλη επιφάνεια, μία σύνθετη παράσταση εμπνευσμένη από ένα σύγχρονο γεγονός. Τα χαράγματα αυτά στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου είναι ένα συνταρακτικό ντοκουμέντο κάποιου αυτόπτη μάρτυρα, πιθανώς καλόγερου του μοναστηριού, που έχει όλη την ιδιότυπη απλότητα, αφέλεια και τόλμη του λαϊκού τεχνίτη."
Το θλιβερό γεγονός της λεηλασίας της Πάτμου από τους Βενετούς δεν ήταν δυνατό να περάσει απαρατήρητο και να μη συγκινήσει σαν θρήνος εξιστορώντας στους μεταγενέστερους το χαλασμό αυτό. Ο άγνωστος σε μας λαϊκός ποιητής (ριμαδόρος), σύγχρονος της λεηλασίας, κάτω από την επίδραση των γεγονότων, μας χάρισε ένα στιχούργημα σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους, που περικλείει πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες. Το άσμα αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε από τον Επαμεινώνδα Αλεξάκη στο περιοδικό ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (Παρνασσὸς 12, 1888, σ. 324-329) με τον τίτλο "Άσμα πατμιακόν είτε ως κοινώς τα τοιαύτα ονομάζονται Ρίμα" [ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ, "Ιστορικές
μαρτυρίες και άλλα ντοκουμέντα για την επιδρομή των Βενετών στην Πάτμο τον
Ιούνιο του 1659", Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1980.]
