ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ
ΜΥΡΤΑΛΗ, Βυζαντινές τοιχογραφίες. Εκδοτική Αθηνών, 2006, σελ. 272. Πανόδετη
έκδοση.
Το παρεκκλήσιο της Παναγίας, κτίσμα του 12ου αιώνα, είναι προσαρτημένο στη νότια πλευρά του καθολικού. Μονόχωρο, καλύπτεται με σταυροθόλιο και μικρότερες καμάρες στα άκρα. Ο τοίχος της τράπεζας, στην οποία στηρίζεται ανατολικά, δεν επέτρεψε τη διαμόρφωση αψίδας του ιερού.
Το αρχικό ζωγραφικό πρόγραμμα στο παρεκκλήσιο της Παναγίας τιμά τη Θεοτόκο και την Αγία Τριάδα στο ιερό και τα θαύματα του Χριστού, που παριστάνονται στην οροφή και ως το μέτωπο του δυτικού τοίχου, όπου πιο κάτω σπάνια για την εποχή σύνθεση ιεράρχη ως Πηγής της σοφίας, καθώς και πλήθος αγίων.
Η Φιλοξενία του Αβραάμ διακοσμεί το τύμπανο του ανατολικού τοίχου επάνω από την ένθρονη Παναγία, σε μικρότερη κλίμακα, και επιγράφεται "Η Αγία Τριάς", εικόνα της οποίας αποδίδει συμβολικά η παράσταση. Το μυστικό, σωτηριολογικό και ευχαριστιακό νόημά της εξηγεί τη θέση της βιβλικής θεοφάνειας στο ιερό, όπου βρίσκεται ήδη τον 6ο αιώνα, όπως κατόπιν συχνά στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες. Η σπάνια της εποχής θέση στο παρεκκλήσιο της Πάτμου θα πρέπει να συνδέεται ειδικότερα με τις έντονες θεολογικές συζητήσεις αυτών ακριβώς των χρόνων. Επιβλητική στη συμβολική της ενάργεια και απλότητα η παράσταση, απορρίπτει κάθε στοιχείο δήλωσης τοπιογραφικού περιβάλλοντος. Οι τρεις άνδρες της βιβλικής διήγησης (Γέν. 18) και άγγελοι Κυρίου, ζυγισμένοι στο κέντρο, με έξοχη συμμετρία στη στάση, ευλογούν το τραπέζι που ετοίμασε στην υποδοχή τους ο Αβραάμ, που τους διακονεί από αριστερά προσερχόμενος. Αναδεικνύεται ο μεσαίος, κατά μέτωπο, άγγελος, με πορφυρό χιτώνα και βαθυκύανο ιμάτιο σαν ο Χριστός, κρατώντας το κλειστό ειλητό αντί σκήπτρου των άλλων. Με θελκτικά νεανικά πρόσωπα, ζωηρό πλάσιμο και δυνατό βλέμμα, με τελετουργική διαγράμμιση των πτυχών στα φορέματα, οι ουράνιοι απεσταλμένοι υψώνονται ήρεμα με το άνοιγμα των φτερών. Μικρότερος στη σκέπη τους, κινείται ο σεμνός πρεσβύτης με πλούσιο, δυναμικό απόπτυγμα του ιματίου.
Στην αρχή του βόρειου τοίχου, στο ιερό του παρεκκλησίου της Παναγίας, ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, με το διάκονο άγιο Στέφανο τον Πρωτομάρτυρα που τον συνοδεύει θυμιατίζοντας κατά μέτωπο πλάι, συλλειτουργεί με δύο ανώνυμους ιεράρχες Ιεροσολύμων στον απέναντι νότιο τοίχο. Πολιός, λιγνός και υπερύψηλος γέροντας, με απλό φαιλόνιο και ωμοφόριο, ο πρώτος επίσκοπος της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων προσκλίνει στην ένθρονη Θεοτόκο με τον Χριστό, με συγκρατημένη προς τα δεξιά κίνηση και βαθιά κλίση της κεφαλής, διαβάζοντας την ευχή της Προσκομιδής γραμμένη στο ειλητό του. Τα άμφια ανεμίζουν διακριτικά, καθώς και η κόμη, με σταθερή σύνταξη των πτυχών τους σε μακριές, γραμμικές και ευκίνητες δέσμες, που κοσμούν τη διαβαθμισμένη χρωματικά επιφάνεια του υφάσματος, με ανάλαφρη στο φως υπογράμμιση όγκου. Σοβαρή και σεμνή η όψη του σεβάσμιου ιεράρχη χαράζεται με ρυτίδες στοχασμού και σοφίας. Το βλέμμα αναπέμπεται στο όραμα ιερής ώρας με συγκατάβαση και συμπόνοια για τα ανθρώπινα.
Στη βόρεια πλευρά της καμάρας του ιερού παριστάνεται η Συνάντηση του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα στο φρέαρ του Ιακώβ, με ιερατικού τόνου προσήλωση στη διαβάθμιση μεγεθών των προσώπων, καθώς στη Φιλοξενία του Αβραάμ, και με αντίστοιχο χρωματικό χαρακτηρισμό στα φορέματα, ανοιχτόχρωμα για το μαθητή και τη Σαμαρείτιδα. Αριστερά η νεαρή γυναίκα, στηρίζοντας την υδρία στο στρογγυλό στόμιο του πηγαδιού, αποκρίνεται θαρρετά και προσεκτικά στον οδοιπόρο, που κάθεται με αξιοπρέπεια δεξιά. Ο Χριστός την ευλογεί με προφητικούς λόγους, της υπόσχεται "το ύδωρ το ζων". Δίπλα του, πιθανώς ο Ιάκωβος, ο τιμώμενος αδελφός του αγαπημένου της μονής Ιωάννη, φαίνεται να εκφράζει με εύγλωττη χειρονομία τη δυσπιστία και απορία του Ιουδαίου για την καταδεχτική στάση του Χριστού στη γυναίκα από τη Σαμάρεια. Λίγα στοιχεία περιγράφουν τον τόπο με βάρος και ένταση. Είναι το πέτρινο πηγάδι και η κολώνα με τις πέτρες μπροστά στο καταπράσινο έδαφος, και στο βάθος βουνό με στρογγυλεμένο όγκο και συστάδα βράχων στην κορυφή, που σκιαγραφεί τους κομψούς θάμνους και προσφέρει φωτεινή επιφάνεια σε προβολή του ηγεμονικού αναστήματος του Χριστού. Λεπτές και χυτές, καλλιγραφημένες με αντίληψη κάλλους μορφές με άνετες στάσεις και χάρη, και η καθαρότητα της γραφής, δεν αφήνουν αμφιβολία για την προέλευση του ζωγράφου των τοιχογραφιών από την Πρωτεύουσα. Την ανώτερη ποιότητα της κωνσταντινουπολίτικης τέχνης δηλοποιούν εξίσου η εύρυθμη και εύστοχη σύνθεση, η τυπολογική συγκρότηση και τα πυκνά νοήματα του διακόσμου.
