Η Πάτμος μέσα από την γραφίδα και το πενάκι της Αθηνάς Ταρσούλη

ΤΑΡΣΟΥΛΗ ΑΘΗΝΑ, Δωδεκάνησα. Τόμος Β΄: Πάτμος, Λέρος, Κάλυμνος, Αστυπάλαια. Εκδόσεις "ΑΛΦΑ" Ι.Μ. Σκαζίκη. Αθήνα, 1948, σελ. 355+χάρτες, σχέδια και φωτογραφίες εκτός κειμένου. 

"Η κορβέτα "ΠΑΤΡΑΙ" που μας ταξιδεύει είναι το πρώτο καράβι με ελληνική σημαία που θα βαφτίσει, ύστερα από 33 χρόνια, την άγκυρά του στη θάλασσα της Πάτμου. Ως τώρα την αυλάκωνε, όπως κι όλα τα Δωδεκάνησα, η τρίχρωμη ιταλική παντιέρα, τόσο ξένη κι αταίριαστη στον γαλανό αιθέρα της πατρίδας μας. Κι όλο σφυρίζει το καράβι, κι όλο ο αντίλαλός του αντηχεί στις γύρω θάλασσες και στα νησιά σ'ένα βαθύψυχο χαιρετισμό προς τη θρησκευτική Ακρόπολη της Δωδεκανήσου. Τα γόνατα λυγούν, οι ψυχές σκύβουν ευλαβικά, τα μάτια βουρκώνουν.

Όλο το νησί, από τα χαράματα ξεσηκωμένο, ήρθε να μας υποδεχτεί με τον Ηγούμενο και τους Πατέρες της Μονής, με λάβαρα, σημαίες, λουλούδια στον πλατύν όρμο του Μέρικα, όπου αράζει το πλοίο, γιατί στο καθαυτό λιμάνι της Σκάλας υπάρχει φόβος από τις νάρκες που έχουν ρίξει οι Γερμανοί. Σκηνές συγκλονιστικής συγκίνησης πνίγουν τη μιλιά στα χείλη, φωτίζουν παράξενα τις μορφές, ξετυλίγονται ανάμεσα σ' αυτό το πλήθος που σφιχταγκαλιάζεται με κλάματα και με αχόρταγα φιλιά ..."

Ilarie Voronca, Patmos (ποίηση)

 

Sur cette route. Oui, sur cette route
J'avais déjà dû passer une autre fois:
Je reconnaissais une branche, une fenêtre
Comme un sourire déjà vu sur un visage ravagé.

Ici il y a des îles tres belles
Elles ont des boucles. Elles savant sourire,
Un navigateur passé, les salue.
Et longtemps encore leur crépuscule persiste
Parmis les églantiers ou les groseilles.

Le vent a touché les cordes des hiboux
Et le vol gluant s’est pris à mes doigts,
Les bras, le cou, les cuisses d’ une femme
Viennent lentement comme les lambeaux d’une mélodie sur cette onde du vent,
Quand t’es-tu jetée sous les roues de l’orage
Et ton corps sous les vagues d’une chanson
Quand s’est-il arrêté sur ces sommets?

Près de la lumière de plus en plus inquiète
Alors, brusquement, l’Ile-Fantôme
S’est approchée, de mon front, comme un morceau de glace
L’Ile que je pressentais comme un grand silence
Alors j’ai su que c’était
L’Ile-Fantôme.

Patmos? Terre de l’Apocalypse?
Alors planant autour de mes tempes
L’Ile-Fantôme s’est approchée de moi
Comme d’un creux d’arbre, un serpent
Comme d’un montre, les heures
Comme d’un violon, le chant.

Je suis resté près des distributeurs de terres
Près des vendeurs de chiffres, de chevaux, de paroles,
J'ai été partout l'homme étranger,
Qui écoute, sans y prendre part, les marchandages, les accords.

Ah! la racine ridée en dehors de l’orbite de la ville
La racine contre laquelle le vent frotte son museau comme un poulain
La terre crevassée où mon front de terre se repose.

En haut les cigognes séchées comme des linges
Portaient sous leurs ailes des miroirs où scintillaient les coupoles,
Pailles ou foudres dans le mors mat de l’océan
Bandes de fumée transparente sur les paupières de la forêt.

Claire, toujours plus Claire,
La vision dissoute dans les tempes et dans ces graines,
Vague désir qui s’emplit en nous, comme un seau dans un puits,
De chansons, de nuages, de jets d’eaux.

Αποσπάσματα από το εκτενές ποίημα με τίτλο PATMOS του Ilarie Voronca.

Ilarie Voronca (1903-1946)
Ρουμάνος εβραίος ποιητής της avant-garde. Το 1933 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και το 1938 πολιτογραφήθηκε Γάλλος. Έλαβε μέρος στην Αντίσταση. Στις 4 Απριλίου 1946, κλειδαμπαρώθηκε στην κουζίνα του σπιτιού του, σφράγισε πόρτες και παράθυρα, κατάπιε ένα κουτί υπνωτικά χάπια μαζί με αλκοόλ και έκοψε τον σωλήνα του υγραέριου. Αυτοκτόνησε χωρίς να αφήσει κανένα σημείωμα.

Τα χαράγματα στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου της Ι. Μονής Πάτμου

Ελληνική εμπορική ναυτιλία (1453-1850). Γράφουν: Γ. Λέων, Α. Τζαμτζής, Α. Αβραμέα, Α. Καρακατσάνη, Ν. Μισιρλή, κ.ά. Καλλιτεχνική επιμέλεια: Τάκης Κατσουλίδης. Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος, 1972, σελ. 510+αναδιπλ. εικόνες+1 αναδιπλ. χάρτης. 

ΑΓΑΠΗ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗ: Τα χαράγματα στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου εξιστορούν την επιδρομή και την καταστροφή της Πάτμου από την αρμάδα του Βενετού Μοροζίνι το 1659.
Στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου κοντά στο καμπαναριό, όλο το κάτω μέρος των τοίχων μέχρι 75 εκατοστά ύψος από το πάτωμα έχει χαραγμένα καράβια και ιππότες σε χοντρό κόκκινο σοβά. Απεικονίζονται ένα πλήθος καράβια κάθε λογής, μερικές φορές το ένα πάνω στο άλλο, γαλέρες και πολεμικά γαλιόνια, φορτηγά με τριγωνικά πανιά, λατινάδικα, γριπάρια, μικρά φορτηγά με μαζεμένα πανιά, άγκυρες, σιδερόφρακτοι ιππότες που σκοτώνουν ανθρώπους, άγιοι και δυο μακρόστενα αντικείμενα που στην κορφή του ενός ακουμπά ένα μικρό φορτηγό καράβι. Σε όλο αυτό το ζαλιστικό πλήθος και την ποικιλία υπάρχουν ορισμένες ενδείξεις που μαρτυρούν ότι τα χαράγματα αυτά δεν έγιναν τυχαία και σε διάφορα χρονικά διαστήματα. Η σημαντικότερη είναι πως όλα τα καράβια ανήκουν σε τύπους που χρησιμοποιούνται τον 16ο και 17ο αι. Μία δεύτερη εξίσου σημαντική ένδειξη είναι ότι τα καράβια, ανάλογα με το αν είναι πολεμικά ή φορτηγά, έχουν χαραχθεί με διαφορετικές κατευθύνσεις. Τα πολεμικά διευθύνονται προς τα αριστερά, ενώ τα φορτηγά πλέουν προς την αντίθετη κατεύθυνση, σαν να θέλουν να αποφύγουν τα πολεμικά. Τα μαζεμένα πανιά κάποιων από αυτά μας οδηγούν στην υπόθεση πως αιφνιδιάστηκαν μέσα σε λιμάνι. Οι ιππότες που σφάζουν ανθρώπους μας κάνει να σκεφτούμε ότι πρόκειται για επιδρομή Φράγκων. Χωρίς αμφιβολία ο ανώνυμος χαράκτης περιγράφει επιδρομή φράγκικων πολεμικών σε νησιωτικό λιμάνι. Το πιθανότερο είναι ότι την επιδρομή αυτή δέχτηκε το νησί της Πάτμου, αφού ανάμεσα στα καράβια είναι χαραγμένη η λέξη Πάτμος. Πραγματικά το 1659 η Πάτμος δέχτηκε την επίθεση του στόλου του Μοροζίνι (κώδικας 107 της Βιβλιοθήκης Ι. Μονής Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου). Για πρώτη φορά, όσο γνωρίζω, χάραγμα σε τοίχο εκκλησιάς ξεπερνά σε έκταση και περιεχόμενο τα όρια μιας απλής δεήσεως ή ενθυμήσεως και αποτυπώνει, με μνημειακό τρόπο και λεπτομερειακά σε μεγάλη επιφάνεια, μία σύνθετη παράσταση εμπνευσμένη από ένα σύγχρονο γεγονός. Τα χαράγματα αυτά στο παρεκκλήσι του Αγίου Βασιλείου είναι ένα συνταρακτικό ντοκουμέντο κάποιου αυτόπτη μάρτυρα, πιθανώς καλόγερου του μοναστηριού, που έχει όλη την ιδιότυπη απλότητα, αφέλεια και τόλμη του λαϊκού τεχνίτη."

Το θλιβερό γεγονός της λεηλασίας της Πάτμου από τους Βενετούς δεν ήταν δυνατό να περάσει απαρατήρητο και να μη συγκινήσει σαν θρήνος εξιστορώντας στους μεταγενέστερους το χαλασμό αυτό. Ο άγνωστος σε μας λαϊκός ποιητής (ριμαδόρος), σύγχρονος της λεηλασίας, κάτω από την επίδραση των γεγονότων, μας χάρισε ένα στιχούργημα σε δεκαπεντασύλλαβους στίχους, που περικλείει πολύτιμες ιστορικές πληροφορίες. Το άσμα αυτό πρωτοδημοσιεύτηκε από τον Επαμεινώνδα Αλεξάκη στο περιοδικό ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ (Παρνασσὸς 12, 1888, σ. 324-329) με τον τίτλο "Άσμα πατμιακόν είτε ως κοινώς τα τοιαύτα ονομάζονται Ρίμα" [ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΦΟΡΟΠΟΥΛΟΣ, "Ιστορικές μαρτυρίες και άλλα ντοκουμέντα για την επιδρομή των Βενετών στην Πάτμο τον Ιούνιο του 1659", Φιλολογική Πρωτοχρονιά 1980.]

Η Πάτμος μέσα από τον χρωστήρα της Έλλης Καπαϊτζή

ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΔΗΣ ΒΑΣΟΣ, Έλλη Α. Καπαϊτζή -  Ζωγραφική. Δύο τόμοι. Αθήνα, 1983-1984, σελ.158+158.

Η Έλλη Καπαϊτζή Παπαεμμανουήλ (1909-1980) γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια. Σπούδασε στην ΑΣΚΤ στο ατελιέ του Κ. Παρθένη και του Εμμ. Θωμόπουλου, με συμμαθητές τους Γ. Τσαρούχη, Αγλ. Παπά, Διαμ. Διαμαντόπουλο, Γ. Μόσχο, Γ. Βελισσαρίδη, Άγγ. Προκοπίου, κ.ά. Η Έλλη Καπαϊτζή υπήρξε η δεύτερη (μετά την Αθηνά Ταρσούλη) τροβαδούρος της ελληνικής υπαίθρου. Φορτωμένη με το καβαλλέτο και την κασετίνα των χρωμάτων όργωσε για σαράντα περίπου χρόνια κάθε γωνιά της Ελλάδας.

Η δεύτερη ατομικής της έκθεση στην Αθήνα το 1951 ήταν αφιερωμένη αποκλειστικά στα Δωδεκάνησα. Εκατό πίνακες (λάδια και ακουαρέλλες) με χαρακτηριστικές απόψεις "απ’ τα όμορφα φρεσκοαπελευθερωμένα νησιά". Η αγάπη της για τις Νότιες Σποράδες δεν έσβησε ποτέ: "Για πρώτη φορά επισκέφθηκα τα Δωδεκάνησα το 1948. Από τότε έως σήμερα εξακολουθώ να γυρίζω σ’ αυτά τα ηρωικά νησιά του Αιγαίου από νησί σε νησί, αναζητώντας τα πιο όμορφα κομμάτια από τη φύσι και τη ζωή τους. Κοντά στους καλούς κι ευγενικούς ανθρώπους της Δωδεκανήσου εύρισκα πάντα γαλήνη και ξεκούρασι μετά τη δουλειά μου και συζητούσαμε μαζί τις χαρές, τις λύπες και τους καϋμούς τους. Τους ευχαριστώ με όλη μου την καρδιά για τη θερμή φιλοξενία, στοργή και αγάπη, που μου δείχνανε στο πέρασμά μου από κοντά τους. Γι’ αυτό και τους αφιερώνω την έκθεσί μου αυτή με πολλή αγάπη". [Έλλη Καπαϊτζή, 1951]

Εντυπώσεις του M. Czermiński από την Πάτμο το 1899

Marcin Czermiński, Wyprawa na Patmos, Efez i Krete,1904.

Ο Πολωνός Ιησουίτης Marcin Czermiński ταξίδεψε σχεδόν σε όλη την Ελλάδα (Επτάνησα, Πελοπόννησο, Αθήνα, Σύρο, Τήνο, Σάμο, Κρήτη, Άγιον Όρος). Όνειρό του ήταν να επισκεφτεί την Πάτμο. Η ευκαιρία του δόθηκε το 1899, στην διάρκεια ενός ταξιδιού από την Ελλάδα προς την Κωνσταντινούπολη. Στην Αθήνα, όποιον ρώτησε "πως μπορεί να πάει κάποιος στην Πάτμο;", η απάντηση ήταν πάντα η ίδια "δεν ξέρω". Χάρη σε έναν χάρτη που βρήκε έμαθε πως έπρεπε πρώτα να πάει στην Σάμο κι από εκεί με ατμόπλοιο ή ψαροκάικο να περάσει στην Πάτμο.
Στις 20/5/1899 με ατμόπλοιο της Lloyd’s ξεκίνησε από το λιμάνι της Σύρου για το Βαθύ της Σάμου. Στη Σάμο επισκέφτηκε την κοινότητα των Καθολικών. Ο Γάλλος πρόξενος τον περιποιήθηκε και φρόντισε να τον ξεναγήσουν στο νησί. Ενώ ετοίμαζε τα απαραίτητα έγγραφα για το ταξίδι του στην Πάτμο, το ατμόπλοιο απέπλευσε από το Βαθύ. Για να μην αναγκαστεί να περιμένει μία ολόκληρη εβδομάδα, ο Γάλλος πρόξενος του διέθεσε άλογα και με αυτόν τον περιπετειώδη τρόπο πρόλαβε το ατμόπλοιο στο Τηγάνι. Έτσι συντροφιά με τον π. Defoin κι έναν πρώην αξιωματούχο του προξενείου (Pawel Sidem) που γνώριζε καλά την ελληνική και την τουρκική επιβιβάστηκε στο ατμόπλοιο με προορισμό την Πάτμο.Φτάνοντας στο λιμάνι της Πάτμου τους ήλεγξαν τα χαρτιά, αφού η Πάτμος ανήκε στην Τουρκία. Έστειλε τον Pawel Sidem στο Μοναστήρι για να παραδώσει στον Ηγούμενο τις επίσημες επιστολές και συστάσεις προκειμένου να φιλοξενηθούν εκεί. Στο μεταξύ ένας ντόπιος τους έφερε τραπέζι και καρέκλες για να ξαποστάσουν, και φυσικά τους βομβάρδισε με ερωτήσεις. Ο Pawel Sidem επέστρεψε άπραγος, γιατί το Μοναστήρι είχε ήδη κλείσει. Εξασφάλισαν όμως την διανυκτέρευση σ’ ένα σπίτι κοντά στο λιμάνι. Το επόμενο πρωί πήραν τον ανήφορο για το σπήλαιο της Αποκάλυψης. Εκεί τους υποδέχτηκε ο μοναχός Μακάριος *. Μία γυναίκα τους πρόσφερε για πρωινό μαύρο καφέ και μπισκότα. Ο μοναχός Μακάριος με πολύ ευγένεια τους ξενάγησε στους χώρους. Aποχαιρέτησαν τον Μακάριο και ξεκίνησαν για το Μοναστήρι. Εκεί τους υποδέχτηκε ο Εκκλησιάρχης μαζί με κάποιους μοναχούς, και ο κοσμικός γραμματέας της Μονής Επαμεινώνδας Αλεξάκης. Ακολούθησε το συνηθισμένο κέρασμα, λεμονάδα και καφές. Τους οδήγησαν στα δωμάτια που θα φιλοξενούνταν. Όλα ήταν καθαρά, περιποιημένα και στο μεγαλύτερο απ’ όλα υπήρχαν στους τοίχους πίνακες, μερικοί εξαιρετικής τέχνης (η δημιουργία του κόσμου, η Σύνοδος της Νικαίας). Στο ιερό μοναστήρι βρήκε 40 ανθρώπους (33 ιερείς, 4 διάκονοι και 3 λαϊκοί). Η παρουσία των γυναικών ήταν ελεύθερη στους χώρους της Μονής, μιας και κάποιες από αυτές βοηθούσαν σε διάφορες εργασίες και στο μαγείρεμα. Οι μοναχοί δεν τρώνε όλοι μαζί σε κοινή τράπεζα, ο καθένας φροντίζει μόνος του για την σίτισή του, γι’ αυτό κάθε μοναχός λαμβάνει 10 τουρκικές λίρες και ο  ηγούμενος 30. Σχεδόν όλοι κατάγονται από την Πάτμο. Όλοι τους υπήρξαν εξαιρετικά ευγενικοί απέναντί τους, όπως και ο μόλις εκλεγείς καθηγούμενος Θεοφάνης **, που τους υποδέχτηκε με επίσημο ένδυμα κρατώντας την ποιμαντορική ράβδο. Ο καθηγούμενος θέλησε να τους ξεναγήσει στην Βιβλιοθήκη της Μονής. Με την συνοδεία του διέσχισαν τα στενά δαιδαλώδη σοκάκια της Μονής και σταμάτησαν μπροστά σ’ ένα μεγάλο παράθυρο, στο οποίο ήταν τοποθετημένη μία σκάλα. Το περίεργο είναι πως μπήκαν στην Βιβλιοθήκη όχι από κάποια πόρτα αλλά από αυτό το παράθυρο. Ο Marcin Czermiński υπέθεσε πως μάλλον είχαν χάσει το κλειδί της πόρτας. Εντυπωσιασμένος από την τάξη και την καθαριότητα που υπήρχε στην αίθουσα καταγράφει αναλυτικά τα χειρόγραφα και τα βιβλία που είδε, σημειώνοντας την εξαιρετική εργασία που είχε κάνει ο Ι. Σακκελίων. Την επόμενη μέρα τρεις μοναχοί ανέλαβαν να τον ξεναγήσουν στο μικρό αυτό νησί των 3000 κατοίκων. Άφησε την Πάτμο με τις καλύτερες εντυπώσεις τόσο από την φιλοξενία των μοναχών όσο και από τις ομορφιές του νησιού!

* Ίσως είναι ο Μακάριος Πετράντης, που απεβίωσε το 1933 σε ηλικία 96 ετών. [ΦΛΩΡΕΝΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Βραβείον της Ιεράς Μονής Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου, σελ.132.]

"Ήταν ένας απλός, ευχάριστος άνθρωπος. Αν και ανήκε στο μεγάλο μοναστήρι, ζούσε εδώ τα τελευταία 8 χρόνια, μαζί με ορισμένα μέλη της οικογένειάς του. Χάρη σε αυτούς το μέρος ήταν σχολαστικά καθαρό." [HENRY FANSHAWE TOZER, The islands of the Aegean. Oxford, 1890, p. 183.]

"Ο μοναχός Μακάριος, απλός και αφελής στους τρόπους του, είναι υπεύθυνος για τη φροντίδα των ξένων. Συνήθως ζει σε ένα όμορφο σπίτι, το οποίο είναι χτισμένο πάνω από το σπήλαιο της Αποκάλυψης στα μισά του δρόμου μεταξύ της άνω πόλης και του λιμανιού. Εκεί ζει ευτυχισμένος μαζί με ορφανά ανίψια και ανιψιές του. Οι μοναχοί αστειευόμενοι τον αποκαλούν ο 'Αιδεσιμότατος ηγούμενος της Αποκάλυψης'." [BIDEZ JOSEPH, PARMENTIER LÉON, Un séjour à Patmos. Gand, Librairie Engelcke, 1898, p. 37.]

** Πρόκειται για τον Θεοφάνη Σκοπελίτη. Υπήρξε για 40 χρόνια εφημέριος της Παναγίας Διασωζούσης. Από το 1899 έως το 1901 διετέλεσε καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Ιωάννου Θεολόγου. Πέθανε το 1905 σε ηλικία 66 ετών. [ΦΛΩΡΕΝΤΗΣ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ, Βραβείον της Ιεράς Μονής Αγ. Ιωάννου του Θεολόγου Πάτμου, σελ.125.]

Ι.Ε. Μοσχονάς, Τα Δώδεκα Νησιά και το Νησί της Παφίας

Ι.Ε. ΜΟΣΧΟΝΑΣ, Τα Δώδεκα Νησιά και το Νησί της Παφίας. Αθήνα, 1928, σελ. 63.

Ποιήματα γραμμένα από μία θρυλική μορφή του απελευθερωτικού αγώνα των Δωδεκανησίων, τον Ι. Μοσχονά (1898-1965). Γεννήθηκε στο Κάιρο. Οι γονείς του, Εμμανουήλ Μοσχονάς και Ευτυχία Λεοντίδου, ήταν γνήσιοι Λεριοί. Σπούδασε νομικά στην Αθήνα και εργάστηκε ως δικηγόρος. Μετά την κατάληψη της Δωδεκανήσου από την Ιταλία, ανέλαβε έντονη και πολύπλευρη δράση υπέρ της απελευθέρωσής της. Υπήρξε Πρόεδρος της Δωδεκανησιακής Νεολαίας Αθηνών, Πρόεδρος του Κεντρικού Συλλόγου Δωδεκανησίων, ιδρυτής της Πανελληνίου Ενώσεως Δωδεκανήσου και της Ενώσεως Αλυτρώτων, μαχητικός αρθρογράφος της εφημερίδας "Αγών της Δωδεκανήσου".
Τον Ιανουάριο του 1931 στα αποκαλυπτήρια της προτομής του Φιλικού Εμμανουήλ Ξάνθου στο Κολωνάκι, παρά την απαγόρευση από την κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου της παρουσίας στην εκδήλωση εκπροσώπων των Δωδεκανησιακών Οργανώσεων, ο Ι. Μοσχονάς, ως Πρόεδρος της Δωδεκανησιακής Νεολαίας Αθηνών, χωρίς να φοβηθεί από την παρουσία των χωροφυλάκων κατέθεσε στεφάνι στη βάση της προτομής του Εμμανουήλ Ξάνθου και εκφώνησε τον ακόλουθο λόγο:
"Η υπόδουλος Δωδεκάνησος καταθέτει τον στέφανον αυτόν εις την προτομήν σου, Εμμανουήλ Ξάνθε. Η Δωδεκανησιακή Νεολαία επιφυλάσσεται να καταθέση παρόμοιον πολύ προσεχώς και επί του μνημείου, το οποίον θα εγείρη η ευγνωμοσύνη του Έθνους εις την ελευθέραν γενέτειράν σου Πάτμον. Έως τότε η ωραία μορφή σου θα εμπνέη τους υποδούλους συμπατριώτας σου εις τον τραχύν αγώνα κατά της τυραννίας, υπό την οποίαν στενάζουν. Έως τότε η ωραία μορφή σου θα συμβολίζη δι’ όλους μεν τους Έλληνας την ιδέαν της Ελευθερίας, δια τους υποδούλους δε Δωδεκανησίους ολόκληρον την Ελλάδα με όλα τα ιδανικά της".
Κι όμως αυτός ο θερμός πατριώτης είναι λησμονημένος. "Οι Δωδεκανήσιοι οι πιο παληοί τον έχουνε ξεχάσει κι οι νεώτεροι αγνοούνε και τ΄ όνομά του ακόμη" γράφει ο Βασίλης Μοσκόβης σε ένα εκτενές και αναλυτικό άρθρο του για το έργο του Ι.Ε. Μοσχονά [Δωδεκανησιακά Χρονικά, τόμος Β΄ - 1973. Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών Δωδεκανήσου. Αθήναι, 1974, σ. 121-140].