Ο Κων/νος Τσιρπανλής καταγράφει τις αναμνήσεις του από την Πατμιάδα Σχολή

ΤΣΙΡΠΑΝΛΗΣ ΚΩΝ/ΝΟΣ, Προσωπικά βιώματα – μαρτυρία μιας ζωής. Από το οδοιπορικό μου. Α΄ τόμος: Νίσυρος, Κως, Πάτμος, Πατμιάδα (1947-1951). Αθήνα/Νέα Υόρκη, 2002-2003, σελ. 180. 

Σεπτέμβριος 1947, μαζί με τον πατέρα μου επιβιβαζόμαστε στο καράβι ΗΛΙΟΥΠΟΛΙΣ από την Κω για Πάτμο. Βγαίνοντας στη μικρή αποβάθρα της Σκάλας ρωτήσαμε "πώς θα πάμε στη Σχολή;" Η απάντηση ήταν άμεση: "μ' ένα απ' αυτά τα ζωντανά τετράποδα ταξί" (που ἠταν κατά μήκος του λιμανιού). Βάλαμε το μπαουλάκι μου πάνω στο ένα γαϊδουράκι κι ανεβήκαμε εγώ κι ο πατέρας μου σε ένα άλλο και ξεκινήσαμε ν' ανηφορίζουμε προς το Σπήλαιο της Αποκάλυψης. Μετά από μιάμιση ώρα (ίσως και περισσότερο, δεν θυμάμαι τώρα ακριβώς) φθάσαμε στην "κάτω είσοδο" της παληάς Πατμιάδας (όπου ήταν και ο μετέπειτα δικός μου κοιτώνας). Εκεί μας περίμενε ο ιεροπρεπής και φιλόστοργος πατήρ Ιερεμίας Βάστας για να μας παρουσιάσει στον Σχολάρχη Αρχιμ. Μελέτιο Γαλανόπουλο.
Ο Μελέτιος Γαλανόπουλος ήταν ο πρώτος μεταπολεμικώς διορισμένος σχολάρχης στα Δωδεκάνησα και ο πρώτος Έλλην κρατούμενος στο ΝΤΑΧΑΟΥ, από όπου είχε επιστρέψει σώος, αλλά με το γερμανικό σύνδρομο της υπεραυστηρότητας, αφού καταγόταν από την Σπάρτη. Δεν θα ξεχάσω ποτέ το σύνθημά του: "Ὡς στρατιώται της Εκκλησίας οφείλετε εκ παίδων να σκληραγωγηθήτε". Έτσι, απ' τα χαράματα και πριν ξημερώσει ξυπνούσαμε κάθε μέρα και πριν απ' το πρωινό και τον εκκλησιασμό, μας καλούσε μ' εκείνη την εκκωφαντική σφυρίχτρα του σε πραγματικά στρατιωτικά γυμνάσια, δηλαδή τροχάδην σκαρφαλώνοντας απάνω στις βραχώδεις βουνοπλαγιές και στις πετρώδεις βουνοκορφές μεταξύ της παληάς Πατμιάδας, Χώρας και Σκάλας. Είχε δε και τον "βοηθό" του, το Κωστιό, που σαν "κέρβερος" αστυνόμευε και κατέδιδε κάθε απουσία ή παράβαση των μαθητών.

Ο πρώτος και μόνος μαθητής της Πατμιάδας που φορούσε μακρύ παντελόνι ήμουν εγώ. Ήμουν κι ο πιο νοικοκύρης. Αφού με πείραζαν οι συμμαθητές μου, λέγοντας "εσένα έπρεπε να σε κάνει ο θεός νοικοκυρά, να κρατάς σπίτι"! Ο Σχολάρχης με θεωρούσε υπόδειγμα μαθητή και πειθαρχίας. Πάντα με έφερνε ως παράδειγμα: "τον Τσιρπανλή να μιμείσθε και στην καθαριότητα και στην επίδοση της γραμματικής"! Στην Πατμιάδα έμεινα τρία χρόνια. Ήμουν αριστούχος μαθητής. Είχα σε όλα τα μαθήματα 10 εκτός από τα μαθηματικά και την έκθεση που είχα 9. Όπως με χαρακτήριζε ο καθηγητής μου Άγγελος Παντελιός, ήμουν σουρεαλιστής, δηλαδή ιδεολόγος, και όχι πραγματιστής. Μου άρεσε ο ιδεατός κόσμος του Πλάτωνα ...

Οι βασιλείς εις την ελληνικήν Δωδεκάνησον (1948)

 

Η Ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα

ΦΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ, Η Δωδεκάνησος υπό ιταλοκρατίαν. Βραβείον ιστορικού διαγωνισμού Υπουργείου Προεδρείας Κυβερνήσεως απονεμηθέν παρά της Ακαδημίας Αθηνών. Αθήναι, 1958, σελ. 128+περιεχόμενα.

ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ-ΚΑΣΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ, Το χρονικόν της Ιταλοκρατίας της Ρόδου. Αθήναι, 1973, σελ. 282.

ΑΛΙΠΡΑΝΤΗΣ ΑΝΤΩΝΗΣ, Διαταγές Στρατιωτικών Διοικήσεων –Ιταλική κατοχή 1941-1943. Προέρχονται από τα επίσημα Αρχεία των Ιταλικών Διοικήσεων Ρόδου, Σύρου και Πάρου. Αθήνα, 1993, σελ. 239.

ΣΑΜΑΡΚΟΣ ΜΙΧΑΗΛ, Λέρος, η Μάλτα του Αιγαίου. Χρονικό 1912-1948. Β΄έκδοση. Εκδίδεται από την Ειδική Ολοκληρωμένη Δράση Λέρου. Αθήνα, 2001, σελ. 378. 

La politica culturale del fascismo nel Dodecaneso. Atti del Convegno – Padova, 16-17 novembre 2007. A cura di Massimo Peri. Esedra editrice. Padova, 2009, p. 222.

Ναυκράτιος Τσουλκανάκης, Η Ιερά Αποκάλυψη Πάτμου

ΤΣΟΥΛΚΑΝΑΚΗΣ ΝΑΥΚΡΑΤΙΟΣ, Η Ιερά Αποκάλυψη Πάτμου. Ιστορία, θεολογία, τέχνη, τοπική παράδοση.Θεσσαλονίκη, 1995, σελ. 192.

Η ζωή στην Πάτμο κάποτε όπως την απαθανάτισε ο φωτογραφικός φακός

 

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Gabriel Sélassié

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Φωτ. Μάρκος Δροσάκης

Πηγή: ΜΑΡΑΒΑ-ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΝΝΑ, Πάτμος. Με 200 φωτογραφίες εκτός κειμένου. Collection de l’ Institut Français d’ Athènes. Αθήνα, 1957.

Patmos, traditional architecture

IAKOVIDES CHRISTOS, Patmos, traditional architecture. Translation by Philip Ramp. Melissa Publishing House. Athens, 1990, p. 40. 

Detail of ovens in the lower level courtyard.

Plain form of ambataros kravattos, raised above the tiled floor.

Katarrachias (wooden staircase) to upper level and raised batari platform in the foreground.

Richly decorated ambataros in Kourkoulas archondiko.

Malandrakis complex: the "kalospito" space.

House of Simandiris: the "kalospito" space.

Μανόλης Χατζηδάκης, Εικόνες της Πάτμου

ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ ΜΑΝΟΛΗΣ, Εικόνες της Πάτμου. Ζητήματα βυζαντινής και μεταβυζαντινής ζωγραφικής. Καλλιτεχνική επιμέλεια έκδοσης: Τάκης Κατσουλίδης. Εθνική Τράπεζα της  Ελλάδος. Δεκέμβριος 1977, σελ. 205. Πανόδετη έκδοση. 

Το βιβλίο αυτό είναι μια πρώτη συστηματική παρουσίαση της βυζαντινής, μεταβυζαντινής και νεοελληνικής θρησκευτικής ζωγραφικής της Πάτμου. Η ζωγραφική αυτή, έκφραση της καλλιτεχνικής ευαισθησίας, του θρησκευτικού βίου αλλά και των πολλαπλών ρευμάτων που διασταυρώθηκαν μέσα στον ελληνικό χώρο, αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εκδηλώσεις της ελληνικής πολιτιστικής ιστορίας. Η Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο ήταν ο χώρος όπου συγκεντρώθηκαν πλήθος έργα θρησκευτικής τέχνης, και ιδιαίτερα εικόνες: εικόνες που έρχονται από την Κωνσταντινούπολη κατά τη  βυζαντινή εποχή ή που παραγγέλλονται ειδικά –κυρίως στην Κρήτη, μα και αλλού– για το μοναστήρι και τις εκκλησίες του νησιού· εικόνες που μεταφέρονται από άλλους τόπους για να διασωθούν από πολέμους και εχθρικές επιδρομές· και, μερικές, ευλαβικά αναθήματα απλών χριστιανών ή αρχόντων, που προσφέρονται στη Μονή. Έτσι, η Πάτμος έγινε από πολύ νωρίς ο τόπος όπου συγκεντρώνεται μια εξαιρετικά πλούσια συλλογή θρησκευτικών εικόνων. Ο Μανόλης Χατζηδάκης, βαθύς γνώστης των θεμάτων της βυζαντινής και της μεταβυζαντινής ζωγραφικής, δημοσιεύει 164 εικόνες, σε μεθοδική κατάταξη και υπομνηματισμένες, και προχωρεί στη μελέτη ορισμένων ειδικών αλλά και γενικότερων ζητημάτων που θέτουν τα ίδια τα έργα και οι συνθήκες παραγωγής τους.

Τοιχογραφίες στο παρεκκλήσιο Παναγίας της Ι.Μ. Πάτμου

ΑΧΕΙΜΑΣΤΟΥ-ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΥ ΜΥΡΤΑΛΗ, Βυζαντινές τοιχογραφίες. Εκδοτική Αθηνών, 2006, σελ. 272. Πανόδετη έκδοση. 

Η Φιλοξενία του Αβραάμ (Αγία Τριάδα), τέλη 12ου αιώνα. Πάτμος, παρεκκλήσιο Παναγίας (ιερό, ανατολικός τοίχος)
Το παρεκκλήσιο της Παναγίας, κτίσμα του 12ου αιώνα, είναι προσαρτημένο στη νότια πλευρά του καθολικού. Μονόχωρο, καλύπτεται με σταυροθόλιο και μικρότερες καμάρες στα άκρα. Ο τοίχος της τράπεζας, στην οποία στηρίζεται ανατολικά, δεν επέτρεψε τη διαμόρφωση αψίδας του ιερού.
Το αρχικό ζωγραφικό πρόγραμμα στο παρεκκλήσιο της Παναγίας τιμά τη Θεοτόκο και την Αγία Τριάδα στο ιερό και τα θαύματα του Χριστού, που παριστάνονται στην οροφή και ως το μέτωπο του δυτικού τοίχου, όπου πιο κάτω σπάνια για την εποχή σύνθεση ιεράρχη ως Πηγής της σοφίας, καθώς και πλήθος αγίων.
Η Φιλοξενία του Αβραάμ διακοσμεί το τύμπανο του ανατολικού τοίχου επάνω από την ένθρονη Παναγία, σε μικρότερη κλίμακα, και επιγράφεται "Η Αγία Τριάς", εικόνα της οποίας αποδίδει συμβολικά η παράσταση. Το μυστικό, σωτηριολογικό και ευχαριστιακό νόημά της εξηγεί τη θέση της βιβλικής θεοφάνειας στο ιερό, όπου βρίσκεται ήδη τον 6ο αιώνα, όπως κατόπιν συχνά στις παλαιολόγειες τοιχογραφίες. Η σπάνια της εποχής θέση στο παρεκκλήσιο της Πάτμου θα πρέπει να συνδέεται ειδικότερα με τις έντονες θεολογικές συζητήσεις αυτών ακριβώς των χρόνων. Επιβλητική στη συμβολική της ενάργεια και απλότητα η παράσταση, απορρίπτει κάθε στοιχείο δήλωσης τοπιογραφικού περιβάλλοντος. Οι τρεις άνδρες της βιβλικής διήγησης (Γέν. 18) και άγγελοι Κυρίου, ζυγισμένοι στο κέντρο, με έξοχη συμμετρία στη στάση, ευλογούν το τραπέζι που ετοίμασε στην υποδοχή τους ο Αβραάμ, που τους διακονεί από αριστερά προσερχόμενος. Αναδεικνύεται ο μεσαίος, κατά μέτωπο, άγγελος, με πορφυρό χιτώνα και βαθυκύανο ιμάτιο σαν ο Χριστός, κρατώντας το κλειστό ειλητό αντί σκήπτρου των άλλων. Με θελκτικά νεανικά πρόσωπα, ζωηρό πλάσιμο και δυνατό βλέμμα, με τελετουργική διαγράμμιση των πτυχών στα φορέματα, οι ουράνιοι απεσταλμένοι υψώνονται ήρεμα με το άνοιγμα των φτερών. Μικρότερος στη σκέπη τους, κινείται ο σεμνός πρεσβύτης με πλούσιο, δυναμικό απόπτυγμα του ιματίου.

Ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, τέλη 12ου αιώνα. Πάτμος, παρεκκλήσιο Παναγίας (ιερό, βόρειος τοίχος)
Στην αρχή του βόρειου τοίχου, στο ιερό του παρεκκλησίου της Παναγίας, ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, με το διάκονο άγιο Στέφανο τον Πρωτομάρτυρα που τον συνοδεύει θυμιατίζοντας κατά μέτωπο πλάι, συλλειτουργεί με δύο ανώνυμους ιεράρχες Ιεροσολύμων στον απέναντι νότιο τοίχο. Πολιός, λιγνός και υπερύψηλος γέροντας, με απλό φαιλόνιο και ωμοφόριο, ο πρώτος επίσκοπος της Εκκλησίας των Ιεροσολύμων προσκλίνει στην ένθρονη Θεοτόκο με τον Χριστό, με συγκρατημένη προς τα δεξιά κίνηση και βαθιά κλίση της κεφαλής, διαβάζοντας την ευχή της Προσκομιδής γραμμένη στο ειλητό του. Τα άμφια ανεμίζουν διακριτικά, καθώς και η κόμη, με σταθερή σύνταξη των πτυχών τους σε μακριές, γραμμικές και ευκίνητες δέσμες, που κοσμούν τη διαβαθμισμένη χρωματικά επιφάνεια του υφάσματος, με ανάλαφρη στο φως υπογράμμιση όγκου. Σοβαρή και σεμνή η όψη του σεβάσμιου ιεράρχη χαράζεται με ρυτίδες στοχασμού και σοφίας. Το βλέμμα αναπέμπεται στο όραμα ιερής ώρας με συγκατάβαση και συμπόνοια για τα ανθρώπινα.

Ο Χριστός με τη Σαμαρείτιδα, τέλη 12ου αιώνα. Πάτμος, παρεκκλήσιο Παναγίας (καμάρα ιερού)
Στη βόρεια πλευρά της καμάρας του ιερού παριστάνεται η Συνάντηση του Χριστού με τη Σαμαρείτιδα στο φρέαρ του Ιακώβ, με ιερατικού τόνου προσήλωση στη διαβάθμιση μεγεθών των προσώπων, καθώς στη Φιλοξενία του Αβραάμ, και με αντίστοιχο χρωματικό χαρακτηρισμό στα φορέματα, ανοιχτόχρωμα για το μαθητή και τη Σαμαρείτιδα. Αριστερά η νεαρή γυναίκα, στηρίζοντας την υδρία στο στρογγυλό στόμιο του πηγαδιού, αποκρίνεται θαρρετά και προσεκτικά στον οδοιπόρο, που κάθεται με αξιοπρέπεια δεξιά. Ο Χριστός την ευλογεί με προφητικούς λόγους, της υπόσχεται "το ύδωρ το ζων". Δίπλα του, πιθανώς ο Ιάκωβος, ο τιμώμενος αδελφός του αγαπημένου της μονής Ιωάννη, φαίνεται να εκφράζει με εύγλωττη χειρονομία τη δυσπιστία και απορία του Ιουδαίου για την καταδεχτική στάση του Χριστού στη γυναίκα από τη Σαμάρεια. Λίγα στοιχεία περιγράφουν τον τόπο με βάρος και ένταση. Είναι το πέτρινο πηγάδι και η κολώνα με τις πέτρες μπροστά στο καταπράσινο έδαφος, και στο βάθος βουνό με στρογγυλεμένο όγκο και συστάδα βράχων στην κορυφή, που σκιαγραφεί τους κομψούς θάμνους και προσφέρει φωτεινή επιφάνεια σε προβολή του ηγεμονικού αναστήματος του Χριστού. Λεπτές και χυτές, καλλιγραφημένες με αντίληψη κάλλους μορφές με άνετες στάσεις και χάρη, και η καθαρότητα της γραφής, δεν αφήνουν αμφιβολία για την προέλευση του ζωγράφου των τοιχογραφιών από την Πρωτεύουσα. Την ανώτερη ποιότητα της κωνσταντινουπολίτικης τέχνης δηλοποιούν εξίσου η εύρυθμη και εύστοχη σύνθεση, η τυπολογική συγκρότηση και τα πυκνά νοήματα του διακόσμου.

Η ζωγραφική των βυζαντινών χειρογράφων της Ι. Μ. Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Πάτμου

ΓΑΛΑΒΑΡΗΣ ΓΙΩΡΓΟΣ, Ζωγραφική βυζαντινών χειρογράφων. Εκδοτική Αθηνών, 2006, σελ. 279. Πανόδετη έκδοση.  

Προμετωπίδα, φ. 1α, κώδ. 33 (Ομιλίες Γρηγορίου Ναζιανζηνού), 941.

Η εικονιζόμενη προμετωπίδα, η πρώτη στο βιβλίο και η μόνη που δεν πλαισιώνει στίχους, κοσμείται με πλέγμα από κόμβους που καταλήγει στην κορυφή σε αγγείο, με φυτά και αντωπούς πετεινούς, και στη βάση σε δύο πελαργούς. Αυτό το πλεκτό σχέδιο και ο συνδυασμός του με πτηνά ανακαλεί ψηφιδωτά δάπεδα σε ναούς της Ιταλίας.

Η Γέννηση του Χριστού και ο ευαγγελιστής Ματθαίος αριστερά, επίτιτλο του Ευαγγελίου του Ματθαίου δεξιά, φφ. 5β, 6α, κώδ. 274 (Τετραευάγγελο), 1125-1150.
Η παραδοσιακή παράσταση της Γέννησης περικλείει χαριτωμένες σκηνές, όπως τα δύο αρνιά που ξεδιψάζουν στο ρυάκι, στοιχείο γνωστό από την παράσταση της Γέννησης στα ψηφιδωτά του Δαφνιού. Εντυπωσιακή είναι η δραματική στάση του νεαρού βοσκού, ενώ ιδιαίτερη δογματική σημασία έχουν τα σταυρωμένα χέρια του Ιησού στη φάτνη. Η κλίμακα του σχεδίου στις δύο σκηνές είναι άνιση. Η Γέννηση, στο επάνω μέρος, με τα πολλά εικονογραφικά στοιχεία φαίνεται να βαραίνει το μοναχικό ευαγγελιστή, κάτω. Οι μορφές είναι κομψές και έχουν ζωντάνια, χαρακτηριστικά που απουσιάζουν από τον 11ο αιώνα. Τα χρώματα είναι διάφανα και ο γενικός χαρακτήρας της σύνθεσης διακοσμητικός. Η στάση και το πρόσωπο του ευαγγελιστή δείχνουν ένταση, που την επαναλαμβάνει ο ρυθμός των επίτιτλων και της αρχιτεκτονικής. Το πλούσιο επίτιτλο με την ποικιλία στο σχέδιο και την αριστουργηματική εκτέλεση δηλώνει το σημαντικό ρόλο του κοσμήματος στη ζωγραφική των χειρογράφων τον 12ο αιώνα.

Ο Μέγας Βασίλειος λειτουργών και επάνω η Παναγία δεομένη, Λειτουργικό ειλητάριο αρ. 707, πρώιμος 13ος αιώνας.

Ένα από τα σημαντικότερα βυζαντινά λειτουργικά ειλητάρια που έχουν διασωθεί. Περιέχει τις μυστικές προσευχές που απαγγέλλει ο ιερέας στη Λειτουργία. Εκτός από την εικονιζόμενη μικρογραφία, το ειλητάριο διακοσμείται με πολλά ιστορημένα πρωτογράμματα που σημειώνουν την αρχή κάθε προσευχής.
Η μικρογραφία στην αρχή του ειληταρίου παριστάνει τον άγιο Βασίλειο στο ιερό μιας εκκλησίας να λειτουργεί πίσω από την αγία τράπεζα μαζί με δύο διακόνους. Κάτω από τον κεντρικό τρούλο του ναού παριστάνεται η Παναγία δεομένη. Το οικοδόμημα, αν και υποδηλώνει εκκλησία, είναι ένα παιχνίδι φαντασίας, με δυνατά αντιθετικά χρώματα και καθαρά διακοσμητικό χαρακτήρα. Συνδέεται με το Λειτουργικό Ειλητάριο των Αθηνών 2759 του 12ου αιώνα, τις Ομιλίες του Ιακώβου του Κοκκινοβάφου και τον κώδικα του Σινά 339 και είναι προϊόν του ίδιου κωνσταντινουπολίτικου εργαστηρίου. Παράλληλα όμως το φανταστικό αυτό αρχιτεκτόνημα έχει και μια ανατολίτικη πνοή. Οι επίπεδες αρχιτεκτονικές επιφάνειες, ο τρόπος δομής τους και η χρωματική τους σύνθεση θυμίζουν ισλαμικά χειρόγραφα. Το τετράγωνο διακοσμητικό «χαλί» κάτω από το οικοδόμημα επαναλαμβάνει έναν τύπο σχεδίου του 12ου αιώνα. Το πρωτόγραμμα Ο, που σημειώνει την αρχή της προσευχής της Πρόθεσης, περιέχει στηθαίο τον Χριστό Εμμανουήλ.

Ο ευαγγελιστής Ιωάννης και ο Πρόχορος, φ. 238β, κώδ. 81 (Τετραευάγγελο), 1334-1335.

Η εικονογραφία είναι καθιερωμένη. Ο γηραιός ευαγγελιστής ακούει τη φωνή του Κυρίου, που δηλώνει το χέρι του Θεού, και ταυτόχρονα υπαγορεύει το κείμενό του στο μαθητή του Πρόχορο. Η σπηλιά πίσω από τον Πρόχορο δεν αναφέρεται στη ζωή του Ιωάννη, που την έγραψε ο Συμεών ο Μεταφραστής τον 10ο αιώνα, αλλά σε μια άλλη παλαιά παράδοση, σύμφωνα με την οποία ο Ιωάννης έγραψε την Αποκάλυψη σε μια σπηλιά στην Πάτμο. Η στάση είναι κάπως αλύγιστη, τα ιμάτια φαρδιά και τα χρώματα, ιδιαίτερα το γκριζοπράσινο, έχουν αποδοθεί σύμφωνα με την καλαισθησία της εποχής.

Επίτιτλο του Ευαγγελίου του Ματθαίου, φ. 17α, κώδ. 81 (Τετραευάγγελο), 1334-1335.

Το επίτιτλο του Ευαγγελίου του Ματθαίου, όπως και τα άλλα του κώδικα αυτού, ανήκει στην κατηγορία των αριστουργημάτων της βυζαντινής διακοσμητικής του 14ου αιώνα. Ο τίτλος, οι λειτουργικές ενδείξεις, το κείμενο της σελίδας είναι γραμμένα με χρυσή γραφή. Ελισσόμενοι φυλλοφόροι κλάδοι με ανθοπέταλα, σε βασιλικό μπλε (royal bleu), βαθύ κόκκινο και γκριζοπράσινο, χρώματα τα οποία χρησιμοποιούνται και στους ευαγγελιστές, δημιουργούν ένα περίτεχνο επίτιτλο. Αν και φανερώνει, όπως και τα πορτραίτα των ευαγγελιστών, την επιθυμία του παραγγελιοδότη (ασφαλώς κάποιου υψηλόβαθμου κληρικού, ο οποίος προόριζε από την αρχή το ευαγγέλιο για λειτουργική χρήση) να αναπλάσει την πολυτέλεια των χειρογράφων του 10ου αιώνα, το αποτέλεσμα δεν δικαιώνει την πρόθεση. Ο ρυθμός των κλάδων είναι υποταγμένος σε σύστημα και σχήματα γεωμετρικά που δείχνουν ισλαμικές επιδράσεις, φανερές και στο πρωτόγραμμα Β, οι οποίες δίνουν έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στο κόσμημα.